Podstawowe zasady prawa pracy

Stosunek pracy zawierany jest na zasadzie dobrowolności. Pracodawca potrzebuje rąk do pracy, a pracownik chce podjąć oferowaną mu aktywność zawodową.

Dobrowolność zobowiązania polega również na tym, że strony w umowie regulują według swojego uznania większość kwestii, takich jak czas i miejsce pracy, etat, wynagrodzenie czy długość trwania umowy.

Mimo to nie jest dla nikogo tajemnicą, że w większości wypadków to pracodawca dyktuje warunki. Jest stroną silniejszą prawnie – on zatrudnia i on płaci.

Dlatego też ustawodawca ustalił podstawowe zasady prawa pracy, które mają za zadanie chronić pracowników oraz gwarantować im równe traktowanie.

Niezależnie czy zatrudniamy, czy chcemy się zatrudnić, należy zapoznać się z tymi regułami, bowiem ich nieprzestrzeganie może skutkować nałożeniem kary dyscyplinarnej (dla pracowników) lub grzywny (dla pracodawców).

Podstawowe zasady prawa pracy

Pracodawca jako strona zobowiązania pracowniczego stoi na silniejszej pozycji. Ma w ręku wiele narzędzi, którymi może kierować podległymi mu pracownikami.

Bez regulacji w tej materii mógłby on wykorzystywać swoje położenie, wyzyskując osoby zatrudnione w jego firmie. Ludzie są różni, jedni nie potrzebują odgórnych reguł, aby zachowywać się etycznie i sprawiedliwie.

Nie każdy jednak ma tak silny kręgosłup moralny, aby ta „władza” go nie zdeprawowała. Dlatego też prawodawca zdecydował się na ustalenie podstawowych zasad prawa pracy. Reguły te mają za zadanie przede wszystkim chronić pracowników, sprawiać, aby ich praca przebiegała w komfortowych warunkach, a także aby każdy z nich był traktowany na równi.

Podstawowe zasady prawa pracy są na tyle istotne, że poświęcono im cały rozdział Kodeksu pracy. W przepisach art. 10 – 18³ znajdziemy generalne reguły, jakimi powinien kierować się pracodawca w czasie zatrudniania oraz trwania stosunku pracy.

Każdy kto zatrudnia lub pełni funkcję kierowniczą powinien zdawać sobie sprawę, że przestrzeganie tych zasad nie tylko uchroni go przed karami nakładanymi przez organy państwowe czy pozwami sądowymi ze strony pracowników, ale również przyczynia się do budowy sprawiedliwego i efektywnego rynku pracy. Uczciwość w zatrudnieniu pomaga więc pracodawcom, pracownikom, jak i całemu społeczeństwu.

Przejdźmy zatem przez przepisy KP i sprawdźmy, do czego zobowiązani zostali przedsiębiorcy zatrudniający w swoich firmach.

Zasada wolności pracy

Pierwszą i najważniejszą zasadą jest wolność pracy. Każda osoba ma prawo do wyboru miejsca i rodzaju zatrudnienia.

Nikt nie może być zmuszany do pracy wbrew swojej woli. Umowa o pracę charakteryzuje się dobrowolnością zarówno w jej zawieraniu, jak i jej rozwiązywaniu.

Należy jednak pamiętać, że owa zasada wolności nie może być rozumiana jako pełna dowolność w działaniu.

Pracownik nie może przychodzić do pracy kiedy chce i pozostawać w niej na ile chce. Nie może również z dnia na dzień zerwać kontraktu i więcej się nie pojawiać w siedzibie pracodawcy.

Zarówno zatrudnienie, jak i samo wykonywanie pracy następuje na podstawie umowy. Strony zawierając ją, zobowiązują się do określonego działania.

Wszystko funkcjonuje według pewnych procedur. Ich złamanie natomiast może się wiązać z negatywnymi konsekwencjami.

Dla przykładu, jeżeli pracownik zdecyduje się opuścić miejsce pracy (w umówionym czasie pracy) bez zgody pracodawcy, nie może on siłą zostać w niej zatrzymany, musi natomiast się liczyć z tym, że nazajutrz pracodawca wręczy mu dyscyplinarne wypowiedzenie stosunku pracy.

Warto również wspomnieć, że zasada wolności pracy może być w niektórych przypadkach ograniczona.

To ograniczenie musi jednak wynikać z przepisów pracy. Niektóre zawody, jak lekarz, architekt czy doradca podatkowy, wymagają uzyskania specjalnych zezwoleń. Istnieją również ograniczenia co do wieku pracownika – minimalny wiek wynosi 16 lat.

Dowolność zawierania stosunku pracy może być ograniczona również poprzez wymogi stawiane przez normy zdrowotne, np. w przypadku strażaka czy pilota.

Zasada poszanowania dóbr osobistych pracownika

Każdy człowiek posiada dobra osobiste, które nie mogą być w żaden sposób naruszane. Chodzi tu między innymi o godność osobistą, prywatność, wolność sumienia i przekonań czy nietykalność cielesną.

Pracodawca jest zatem zobowiązany stworzyć takie warunki pracy, aby każdy pracownik czuł, że jego dobra są bezpieczne.

Zabronione jest zatem upokarzające traktowanie podwładnych, mobbing, naruszanie ich prywatności (np. przez przeglądanie ich prywatnych skrzynek mailowych), czy też wykorzystywanie ich wizerunku bez ich wyraźnej zgody (np. pracodawca nie może publikować zdjęć pracowników na stronie internetowej przedsiębiorstwa bez ich zgody).

Zasada równości pracowników i zakaz dyskryminacji

Bardzo ważną zasadą jest nakaz równego traktowania wszystkich pracowników w każdym możliwym aspekcie pracy. Przede wszystkim zabronione jest dyskryminowanie ze względu na płeć, wiek, narodowość, orientację seksualną, wyznanie, poglądy polityczne czy stan zdrowia.

Reguła równości musi być stosowana na każdym etapie zatrudnienia, począwszy od procesu rekrutacji, po rozwiązanie współpracy.

Zasada ta polega przede wszystkim na tym, że na jednakowym stanowisku każdy powinien mieć dostęp do równego wynagrodzenia, awansów, szkoleń oraz innych świadczeń oferowanych przez pracodawcę.

Nie oznacza to jednak, że każda osoba zatrudniona na takim samym stanowisku musi dostawać takie samo wynagrodzenie, tylko dlatego, że taki rodzaj pracy ma wpisany w umowę.

Poziom otrzymywanego honorarium może bowiem zależeć również od doświadczenia, przebytych szkoleń czy efektywności. Zasady przyznawania wynagrodzenia muszą być jednak transparentne, a zatem kryteria jego wypłacania powinny być znane wszystkim i jednakowo stosowane wobec każdego pracownika.

Zasada prawa do godziwego wynagrodzenia

Każdy pracownik ma prawo do otrzymywania godziwego wynagrodzenia za swoją pracę. Jego wysokość powinna być zatem adekwatna do rodzaju i ilości pracy oraz zgodna z obowiązującymi przepisami.

To, jakie wynagrodzenie będzie otrzymywał pracownik, zostaje określone w umowie o pracę.

Strony mają swobodę w jego ustalaniu, tj. mogą negocjować jego wysokość, również w trakcie trwania stosunku pracy.

Trzeba przy tym pamiętać, że praca nie może być „nieodpłatna” i musi być co najmniej równa minimalnemu wynagrodzeniu za pracę, ustalanemu corocznie przez ministra do spraw rodziny, pracy i polityki społecznej. Oprócz powyższego obowiązkiem pracodawcy jest terminowe wypłacanie wynagrodzenia, w sposób przejrzysty i możliwy do skontrolowania.

Zasada prawa do wypoczynku

Zasady prawa pracy w swoim katalogu posiadają również prawo do wypoczynku.

I nie chodzi tu tylko o urlop wypoczynkowy. Pracodawca musi zapewnić również przerwy w trakcie pracy, dni wolne na żądanie pracownika, a także minimalny odpoczynek dobowy (co najmniej 11 godzin).

Co istotne, prawo to jest niezbywalne. Pracownik nie może zrzec się tego prawa, a pracodawca nie może wymusić na pracowniku, aby ten zgodził się na zamianę wolnego na ekwiwalent pieniężny.

Dodatkowo odpoczynek powinien być nieprzerwany – pracodawca nie powinien niepokoić pracowników w trakcie ich urlopu. Są jednak ustawowe wyjątki od powyższego, jednak te powinny być wykorzystywane wyłącznie incydentalnie.

Zasada bezpieczeństwa i higieny pracy (BHP)

Pracodawca odpowiada za osoby zatrudnione w jego przedsiębiorstwie. Stąd też ma obowiązek zapewnienia im bezpiecznych i higienicznych warunków pracy.

Warunki te powinny być dostosowane do rodzaju pracy, tak aby zdrowie i życie pracowników nie było zagrożone.

Pracodawcy są zobowiązani w szczególności do:

• organizowania bezpiecznych stanowisk pracy;
• dostarczania pracownikom środków ochrony indywidualnej;
• reagowania na zgłoszenia pracowników dotyczące zagrożeń;
• organizowania szkoleń z zakresu BHP;
• regularnego monitorowania warunków pracy.

Pracownicy natomiast mają obowiązek przestrzegania zasad BHP oraz zgłaszania wszelkich nieprawidłowości.

Potrzeby socjalno-bytowe

Zasada zapewnienia pracownikom potrzeb socjalno-bytowych wynika z obowiązku pracodawcy dbania o godny byt swoich pracowników. Na jego barkach nie leży jedynie zapewnienie podwładnym bezpiecznych warunków pracy i godziwego wynagrodzenia.

Musi on również zadbać o odpowiednie warunki socjalne umożliwiające im komfortowe życie zawodowe oraz osobiste.

Podstawowe zasady prawa pracy są na tyle ogólne, że często pojedyncze reguły się przenikają.

Tak jest właśnie w tym przypadku. Zasada zapewnienia potrzeb socjalno-bytowych obejmuje bowiem obowiązek godziwego wynagrodzenia za pracę, zapewnienia odpowiednich warunków pracy czy zagwarantowania czasu wolnego.

Oprócz tego możemy wymienić obowiązek opłacania ubezpieczenia społecznego i zdrowotnego, pomoc materialną dla pracowników w trudnej sytuacji życiowej oraz dbanie o tzw. work-life balance. Jednym zdaniem – pracodawca powinien zadbać, aby jego pracownicy byli szczęśliwi zarówno w pracy, jak i poza nią.

Zasada podnoszenia kwalifikacji zawodowych

Zasady prawa pracy dają pracownikom również możliwość podnoszenia swoich kwalifikacji. Rozwój zawodowy pracowników jest bardzo ważny również dla pracodawców.

Doświadczona i wykształcona kadra to podstawa dobrego biznesu. Inwestowanie w rozwój pracowników przekłada się na zwiększenie ich efektywności oraz lojalności względem przełożonych.

Pracodawcy powinni zatem zadbać o organizację szkoleń i kursów dla pracowników oraz dofinansowanie ich nauki, jeżeli wyjdą z taką inicjatywą. Pamiętać również należy o urlopach szkoleniowych.

Zasada uprzywilejowania pracownika

Zasada uprzywilejowania pracownika polega na tym, że treść umów o pracę oraz regulaminów pracy nie może być mniej korzystne dla pracowników, niż przepisy prawa pracy.

Reguła ta została wprowadzona głównie po to, aby uniemożliwić pracodawcom nadużywania swojej przewagi nad pracownikami. Nie może on narzucić im niekorzystnych warunków pracy czy dowolnie zamieniać umowy o pracę na umowy cywilnoprawne.

Musi również respektować zasady dotyczące rozwiązywania stosunku pracy. W zasadzie powinien on dokładnie znać całą treść Kodeksu pracy, tak aby jego działanie w żadnym aspekcie nie sprzeciwiało się postanowieniom prawa pracy.

Artykuł przygotowany przez naszego specjalistę Radosława Pilarskiego